ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พระมหากษัตริย์จะพระราชทาน พระปฐมบรมราชโองการ หลังจากพราหมณ์ทูลเกล้าฯ ถวายเครื่องเบญจราชกกุธภัณฑ์ และเครื่องราชูปโภคแล้ว พระปฐมบรมราชโองการ นับตั้งแต่ ร.1 จนถึง ร.9 มีเนื้อความเปลี่ยนแปลงมาตามยุคสมัย ซึ่งล้วนแต่แสดงพระราชปณิธานในฐานะทรงเป็นผู้รับพระราชภาระแห่งบ้านเมือง
พระปฐมบรมราชโองการ
พระบามสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
พุทธศักราช 2328
…พรรณพฤกษ ชลธี แลสิ่งของในแผ่นดิน
ทั่วเขตพระนคร ซึ่งหาผู้หวงแหนมิได้นั้น
ตามแต่สมณชีพราหมณาจารย์ราษฎรปรารถนาเถิด…
พระบามสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
วันที่ 17 กันยายน พุทธศักราช 2352
แต่บรรดาพฤกษาและแม่น้ำใหญ่ น้อย
และสิ่งของทั้งปวง ซึ่งมีในแผ่นดิน
ทั่วขอบเขตแดนพระนคร ซึ่งหาเจ้าของหวงแหนมิได้
ให้พระราชทานแก่ สมณะ พราหมณ
อณาประชาราษฎร์ทั้งปวง ตามแต่ปรารถนาเถิด
พระบามสมเด็จพระนั่งเหล้าเจ้าอยู่หัว
วันที่ 1 สิงหาคม พุทธศักราช 2367
เจ้าพระยา และพระยา ของซึ่งถวายทั้งนี้
จงจัดแจงบำรุงไว้ให้ดี จะได้รักษาแผ่นดิน
ในการพระราชพิธีพระบรมราชาภิเษกพระบามสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ไม่พบหลักฐานพระปฐมบรมราชโองการหลังจากพิธีถวายสิริราชสมบัติและเครื่องสิริราชกกุธภัณฑ์ที่พระที่นั่งภัทรบิฐ พบแต่ “พระราชโองการปฏิสันถาร” ในการเสด็จมหาสมาคม ซึ่งโปรดให้พระบรมวงศานุวงศ์ และขุนนางทั้งฝ่ายทหารและพลเรือนเข้าเฝ้าเพื่อรับการถวายราชสมบัติ จากนั้นจึงมีพระราชโองการตรัสปฏิสันถารกับเจ้าพระยา และพระยาทั้งปวงซึ่งมีข้อความเดียวกันทุกรัชกาล ต่อมาภายหลังพระบามสมเด็จพระมงกุฎเหล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ยกเลิกพิธีส่วนนี้ มีแต่เพียงการถวายพระพรชัยมงคลจากขุนนางฝ่ายหน้าและข้าทูลละอองธุลีพระบาทฝ่ายในเท่านั้น
พระบามสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
วันที่ 15 พฤษภาคม พุทธศักราช 2394
พรรณพฤกษ ชลธี แลสิ่งของในแผ่นดิน
ทั่วเขตพระนคร ซึ่งหาผู้หวงแหนมิได้นั้น
ตามแต่สมณชีพราหมณาจารย์ราษฎรจะปรารถเถิด
พระบามสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
ครั้งแรก
วันที่ 12 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2411
แต่บรรดาที่ไม่มีเจ้าของผลไม้ทั้งน้ำในห้วยละหารตรท่าก็ดี
ตามแต่สมณพราหมณาจารอาณาประชาราษฎร
จะมาแต่จตุระทิศต่าง ๆ ตามแต่จะปรารถนา
ครั้งหลัง
วันที่ 16 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2416
คำภาษามคธ
ทิทานหํ สพฺเพสํ อนุมติยา ราชา มุทธาวสิตฺโต สฺยาเมสุ อิสฺสราธิปจฺจํ
รชฺชํ กาเรมิธ ธฺมมิกราชปเวณิยา อนุชานามิ ยนฺติ สฺยามวิชิเต อปรปริคฺคหิตํ
ติณกฏฺโจทกํ สมณพฺราหฺมณาทโย สพฺเพสฺยามรฏฺฐิกา ยถาสุขํ ปริถุญฺชนุตุฯคำแปล
ครั้งนี้ท่านทั้งปวงพร้อมใจกัน ยอมให้เราเปนเจ้าครองราชสมบัติได้
รับมุรธาภิเษกเปนใหญ่ในสยามราษฎร์วราณาจักรนี้แล้ว เราขออนุญาตยอมให้
โดยธรรมิกราชประเพณี พรรณพฤกษชลธีในสยามราษฎร์วราณาจกัรนี้
ซึ่งไม่มีเจ้าของหวงแหนนั้น ตามแต่สมณพราหมณาจารย์
ประชาราษฎรทั้งปวงจะปรารถนาใช้สอยเทอญ ฯ
พระบามสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
วันที่ 11 พฤศจิกายน พุทธศักราช 2453
คำภาษามคธ
อิทานาหํ พฺราหฺมณา ราชภารํ วหนฺโต พหฺโน ชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย
ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรมิ ตุมฺหากํ สปริคํคหิตานํ อุปริ ราชกํ อาณํ ปสาเรตฺวา
นาโถ หุตฺวา ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตี สํวิทหามิ วิสฺสฏฺฐา หุตฺวา ยถาสุขํ วิหรถ ฯคำแปล
ดูกรพราหมณ์ บัดนี้เราทรงราชภาระครองแผ่นดินโดยธรรมสม่ำเสมอ
เพื่อประโยชน์เกื้อกูลและสุขภาพแห่งมหาชน เราแผ่ราชอาณาเหนือท่านทั้งหลาย
กับโภคสมบัติ เปนที่พึ่ง จัดการปกครองรักษาป้องกัน อันเปนธรรมสืบไป
ท่านทั้งหลายจงวางใจอยู่ตามสบาย เทอญ ฯ
พระบามสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
วันที่ 25 กุมภาพันธ์ พุทธศักราช 2468
คำภาษามคธ
อิทานาหํ พฺราหฺมณา ราชภารํ วหนฺโต พหุโน ชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย
ธมฺเมน สเมน รชฺชํ กาเรมิ ตุมฺหากํ สปริคฺคหิตานํ อุปริ ราชกํ อาณํ ปสาเรตฺวา
นาโถ หุตฺวา ธมฺมิกํ รกฺขาวรณคุตฺตี สํวิทหามิ วิสฺสฏฺฐา หุตฺวา ยถาสุขํ วิหรถ ฯคำแปล
ดูกรพราณ์ บัดนี้เราทรงราชภาระครองแผ่นดินโดยธรรมสม่ำเสมอ
เพื่อประโยชน์เกื้อกูลและสุขแห่งมหาชน เราแผ่ราชอาณาเหนือท่านทั้งหลาย
กับโภคสมบัติ เปนที่พึ่ง จัดการปกครองรักษาป้องกัน อันเปนธรรมสืบไป
ท่านทั้งหลายจงวางใจอยู่ตามสบาย เทอญ ฯ
พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร
เสด็จสวรรคตก่อนทรงรับ
พระราชพิธีบรมราชาภิเษก
พระบามสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร
วันที่ 5 พฤษภาคม พุทธศักราช 2493
เราจะครองแผ่นดินโดยธรรม
เพื่อประโยชน์สุขแห่งมหาชนชาวสยาม
ที่มา – พระราชพิธีบรมราชาภิเษก
