กระติบข้าวเหนียว คือ ภาชนะที่มีความหลากหลายและมีคุณค่าทางวัฒนธรรม ใช้สำหรับเก็บข้าวเหนียว และมีบทบาทสำคัญในชีวิตของคนไทยภาคตะวันออกเฉียงเหนือ (อีสาน) และภาคเหนือ นอกจากนี้ยังมีการนำไปใช้เก็บเมล็ดพันธุ์พืชด้วย
กระติบข้าวเหนียว
กระติบข้าวเหนียว คือ ภาชนะที่ใช้ในการเก็บอาหารที่เป็นงานหัตถกรรมอันทรงคุณค่าชนิดหนึ่ง ซึ่งมีความเป็นที่มาจากภูมิปัญญาท้องถิ่น และเป็นของที่ใช้ประจำบ้านของชาวไทยทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคเหนือมานานหลายปี ภาชนะนี้ใช้สำหรับบรรจุข้าวเหนียวที่นึ่งสุกแล้ว เพื่อรักษาคุณภาพของข้าวนึ่งสุก หรือใช้เก็บเมล็ดพันธุ์พืช และอาจใช้เป็นเครื่องประดับในครัวเรือนหรือประดับสถานที่ต่าง ๆ ภาชนะนี้ถูกสร้างขึ้นจากวัสดุธรรมชาติ เช่น ไม้ไผ่ ใบจาก ใบตาล ใบลาน ต้นคล้า ต้นไหล ต้นกก หรือจากต้นพืชที่มีลักษณะยาวเรียว
การสานกระติบข้าว
การสานกระติบข้าวเป็นศิลปะและงานหัตถกรรมที่มีรากฐานลึกลงมาจากสังคมเกษตรกรรม และมีความหมายสำคัญในการบริโภคข้าวเหนียว ซึ่งเป็นอาหารหลักของคนไทยในภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคเหนือ ในอดีตภาชนะที่ใช้ในการบรรจุข้าวเหนียวมักทำจากไม้เล็ก ๆ โดยนำมาเจาะลำต้นแล้วตัดเป็นท่อนเล็ก ๆ ที่กลวงมนตร์และมีฝาปิด บางครั้งใช้ไม้ไผ่ในการทำภาชนะเช่นกัน ในภายหลังมีการปรับปรุงและพัฒนาภาชนะในการบรรจุข้าวเหนียว
แต่ภาชนะเดิมมักไม่สะดวกในการพกพาในการเดินทางไกล จึงมีการค้นหาวัสดุธรรมชาติอื่น ๆ เช่น ไม้ไผ่ ใบตาล ใบลาน ต้นคล้า ต้นไหล ต้นกก หรือต้นพืชที่มีลักษณะยาวเรียวและผ่าเป็นซีกเล็ก ๆ แล้วนำมาจักสานให้กลายเป็นแผ่นบาง ๆ เพื่อสร้างตะกร้ากระบุงในการบรรจุข้าวสาร และในที่สุดพัฒนามาเป็นภาชนะบรรจุข้าวเหนียวที่เรียกว่า “กระติบ” ซึ่งมีน้ำหนักเบาและระบายอากาศได้ดี ทำให้ไอน้ำระเหยออกไปได้ ทำให้ข้าวเหนียวภายในยังคงความร้อนและไม่เปียกชื้นด้วยไอน้ำ นอกจากนี้ยังมีการทำกระติบในหลายรูปแบบ เช่น รูปทรงกลม รูปทรงรี และขนาดต่าง ๆ ที่เหมาะกับการใช้งานต่าง ๆ ยกตัวอย่างเช่น กระติบขนาดเล็กสำหรับบรรจุข้าวเหนียวของบุคคลเดียว กระติบขนาดกลางสำหรับบรรจุข้าวเหนียวสำหรับ 2-3 คน และกระติบขนาดใหญ่สำหรับบรรจุข้าวเหนียวสำหรับครอบครัวใหญ่ ๆ
กระติบข้าวมักถูกสานทำในช่วงเวลาว่างหลังจากการทำไร่ทำนา เมื่อคนในครอบครัวหรือชุมชนมารวมกันทำงาน มันสร้างความอบอุ่นและสร้างความสมาชิกของชุมชน มีการแลกเปลี่ยนความคิดเห็นเกี่ยวกับวิถีชีวิตและประสบการณ์ของแต่ละคน และมันเป็นโอกาสที่ดีในการสอนและสืบทอดความรู้และภูมิปัญญาพื้นถิ่น รูปแบบการผลิตของกระติบแสดงถึงความงามทางศิลปะแบบธรรมชาติ และสะท้อนถึงความอิสระและความสามารถของผู้สานกระติบ นอกจากนี้ยังเน้นคุณค่าทางวัฒนธรรมของการใช้วัสดุธรรมชาติให้เข้ากับสภาพแวดล้อมในการดำรงชีวิต และเป็นเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมประเพณีไทยที่ถูกสืบทอดต่อกันมาโดยตลอดเวลา
ประโยชน์ของกระติบข้าวเหนียว
กระติบข้าวเป็นภาชนะสานสำหรับใส่ข้าวเหนียวนึ่ง นิยมใช้กันในภาคเหนือและอีสานของไทย กระติบข้าวมีประโยชน์หลายประการ ดังนี้
- ช่วยรักษาอุณหภูมิของข้าวเหนียวให้อบอุ่นนาน ช่วยให้ข้าวเหนียวที่บรรจุไม่เหนียวแฉะไม่ติดมือ และไม่แข็ง โดยกระติบข้าวจะสานสองชั้น ชั้นในจะสานห่าง ๆ ให้มีช่องว่างระหว่างเส้นตอก ส่วนชั้นนอกจะสานถี่ แทบจะไม่มีช่องว่างระหว่างเส้นตอก ด้วยเหตุนี้กระติบข้าว จึงเก็บข้าวเหนียวที่อยู่ภายในกระติบเก็บความร้อนได้ในระยะเวลาที่ยาวนาน
- ช่วยป้องกันข้าวเหนียวไม่ให้เหนียวแฉะ ช่องว่างระหว่างเส้นตอกสานของกระติบข้าวช่วยให้อากาศถ่ายเทได้สะดวก ช่วยลดการสะสมของความชื้น ทำให้ข้าวเหนียวไม่เหนียวแฉะติดมือ
- พกพาสะดวก กระติบข้าวมีน้ำหนักเบาและมีขนาดกะทัดรัด สามารถหิ้วไปไหนมาไหนได้อย่างสะดวก เหมาะสำหรับการนำไปกินข้าวนอกบ้านหรือไปร่วมงานบุญต่าง ๆ
- เป็นงานหัตถกรรมพื้นบ้านที่มีเอกลักษณ์ กระติบข้าวเป็นงานหัตถกรรมพื้นบ้านที่สืบทอดกันมาช้านาน สะท้อนให้เห็นถึงภูมิปัญญาและวิถีชีวิตของชาวไทยทางภาคเหนือและอีสาน
นอกจากนี้ กระติบข้าวยังถูกนำมาประยุกต์ใช้ในรูปแบบต่าง ๆ เช่น ใช้เป็นเครื่องประดับห้องและเครื่องประดับบ้านได้อีกด้วย
เรื่องที่เกี่ยวข้อง:
- ประเพณีบุญบั้งไฟ ความสำคัญและตำนานของอีสาน
- มาฝึกภาษาอีสาน พร้อมคำแปลภาษาอีสาน ไม่ยากอย่างที่คิด
- บุญข้าวประดับดิน ความเชื่อที่สืบต่อกันมาแต่โบราณกาล!
